ยูโร 2012 จอดำ และการคุ้มครองผู้บริโภค

เดลินิวส์
คอลัมน์ ?แนวคิด ดร.แดน?

ประเด็นข่าวที่สื่อสารมวลชนและสังคมกำลังให้ความสนใจกันมาก คือ ปรากฏการณ์ทีวีจอดำในช่วงของการถ่ายทอดสดการแข่งขันฟุตบอลชิงแชมป์แห่งชาติยุโรปหรือยูโร 2012 ของทีวีแบบบอกรับสมาชิก ทั้งๆ ที่เป็นการถ่ายทอดผ่านช่องฟรีทีวี

ปรากฏการณ์นี้ทำให้เกิดข้อถกเถียงอย่างกว้างขวางในสังคม โดยส่วนใหญ่เป็นข้อถกเถียงเพื่อสนับสนุนให้ปลดล็อคการถ่ายทอดสดฟุตบอลยูโร เช่น การอ้างว่าฟรีทีวีเป็นสิทธิที่ประชาชนควรเข้าถึง หรือการถ่ายทอดฟุตบอลเป็นประโยชน์ต่อการศึกษาของเยาวชนที่เล่นฟุตบอล เป็นต้น

แต่โดยสรุปแล้ว ข้อถกเถียงในเวลานี้เป็นการต่อสู้ระหว่างสองหลักคิด คือ หลักความเป็นเจ้าของลิขสิทธิ์ ซึ่งใช้เหตุผลทาง

ธุรกิจ และหลักการคุ้มครองผู้บริโภค ซึ่งใช้เหตุผลทางสังคม

ในความเป็นจริง การต่อสู้ระหว่างสองแนวคิดนี้ไม่ใช่เรื่องใหม่ แต่เป็นข้อถกเถียงสำคัญในระบบทรัพย์สินทางปัญญาประเภทต่างๆ อยู่แล้ว

ตัวอย่างเช่น สิทธิบัตรยา ซึ่งให้การคุ้มครองผู้วิจัยและคิดค้นยาให้มีสิทธิแต่เพียงผู้เดียวในการผลิตและจำหน่ายในช่วงเวลาหนึ่ง แต่ก็มีผู้ที่เห็นว่าไม่ควรให้มีการผูกขาดในการผลิตและจำหน่ายยาที่มีความจำเป็นในการรักษาโรคร้ายแรงบางประเภท เพราะจะทำให้ยามีราคาแพงซึ่งทำให้คนป่วยที่ยากจนไม่สามารถเข้าถึงยาได้ จนเป็นที่มาของมาตรการบังคับใช้สิทธิ หรือ Compulsory Licensing ซึ่งให้สิทธิแก่รัฐในการผลิตยาที่ติดสิทธิบัตรเพื่อแจกหรือจำหน่ายให้แก่ประชาชนในราคาถูก

อีกตัวอย่างหนึ่ง คือ ลิขสิทธิ์ ซึ่งให้สิทธิแก่ผู้สร้างสรรค์ผลงานในการผลิตซ้ำ เผยแพร่ นำออกฉาย แสดง หรือดัดแปลงผลงานดังกล่าว แต่กฎหมายในหลายประเทศก็เปิดโอกาสให้มีการใช้อย่างเป็นธรรม (Fair use) หรือการใช้ผลงานดังกล่าวบางส่วนหรือทั้งหมดโดยมีวัตถุประสงค์ทางการศึกษา เช่น การวิพากษ์ ให้ข้อเสนอแนะ รายงานข่าว การสอน (รวมถึงการทำสำเนาเพื่อนำไปใช้ในห้องเรียน) การเรียนรู้ หรือการวิจัย

จากตัวอย่างดังกล่าวไม่ได้หมายความว่า ผู้ที่ใช้หลักเหตุผลทางธุรกิจจะเป็นผู้ร้าย หรือผู้ที่ใช้หลักเหตุผลทางสังคมเป็นพระเอก แต่ระบบทรัพย์สินทางปัญญาที่ยกขึ้นมานั้นสะท้อนให้เห็นถึงความพยายามในการสร้างระบบที่มีความสมดุลระหว่างการคุ้มครองสิทธิของผู้สร้างสรรค์ผลงานหรือผลิตภัณฑ์ และการรักษาสิทธิของประชาชนในการเข้าถึงสิ่งที่จำเป็น

คำถาม คือ การเข้าถึงฟรีทีวี (โดยเฉพาะการถ่ายทอดสดการแข่งขันฟุตบอล) เป็นสิทธิที่ประชาชนทุกคนควรได้รับเหมือนดังที่มีคนพยายามอ้างเหตุผลหรือไม่ หรือเป็นสิ่งที่มีผลกระทบเชิงบวกต่อสังคมเหมือนกับการศึกษาหรือไม่

?

ในความเห็นของผม ผมเห็นว่าข้อถกเถียงของบางคนเป็นการอ้างเหตุผลที่สุดโต่งมากเกินไป เพราะในความเป็นจริง ฟรีทีวีไม่ได้จัดเป็นสิทธิที่ประชาชนทุกคนควรเข้าถึง และในปัจจุบันยังมีประชาชนในบางพื้นที่ที่ไม่สามารถรับสัญญาณโทรทัศน์ช่องฟรีทีวีได้

นอกจากนี้ รายการถ่ายทอดฟุตบอลก็ไม่อาจจัดเป็นรายการทีวีเพื่อการศึกษา แต่น่าจะเป็นรายการทีวีเพื่อความบันเทิงเสียมากกว่า และหากเราจัดให้รายการฟุตบอลเป็นรายการเพื่อการศึกษาแล้ว รายการทีวีทุกรายการก็สามารถจัดเป็นรายการเพื่อการศึกษาได้เช่นกัน

ประเด็นสำคัญที่เราควรให้ความสำคัญ คือ ผู้บริโภคที่เป็นสมาชิกของทีวีแบบบอกรับสมาชิกได้รับชมรายการทีวีตามที่ผู้ให้บริการได้ให้สัญญาไว้หรือไม่ จะมีมาตรการลงโทษที่เหมาะสมกับความเสียหายที่เกิดขึ้นอย่างไร หรือมีมาตรการบังคับให้บริษัทชดเชยความเสียหายที่เกิดขึ้นกับสมาชิกได้อย่างไร และจะป้องกันปัญหาที่จะเกิดขึ้นอีกในอนาคตอย่างไร

อีกประเด็นหนึ่งที่ควรให้ความสำคัญเป็นอย่างยิ่ง คือ การคุ้มครองผู้บริโภคจากความเสียหายที่อาจจะเกิดจากการใช้กลยุทธ์การแข่งขันของบริษัทผู้ให้บริการด้านรายการทีวี เนื่องจากมีการตั้งข้อสงสัยว่า อาจมีการล็อคสัญญาณการถ่ายทอดสดในทีวีแบบบอกรับสมาชิก เพื่อให้บริษัทถือลิขสิทธิ์สามารถจำหน่ายอุปกรณ์รับสัญญาณการถ่ายทอดสดได้จำนวนมาก ก่อนที่จะมีการปลดล็อคการถ่ายทอดสดการแข่งขันฟุตบอลในทีวีแบบบอกรับสมาชิกในภายหลัง ซึ่งหากเป็นเช่นนี้จะทำให้สมาชิกของทีวีแบบบอกรับสมาชิกที่ซื้ออุปกรณ์รับสัญญาณการถ่ายทอดสดได้รับความเสียหาย ?

คำถามคือ หากเกิดกรณีเช่นนี้ขึ้น จะมีมาตรการป้องกันปัญหานี้อย่างไร และจะชดเชยความเสียหายแก่ผู้ที่ซื้ออุปกรณ์รับสัญญาณการถ่ายทอดสดอย่างไร

ความพยายามในการคุ้มครองผู้บริโภคเป็นสิ่งที่ดี แต่ต้องไม่ไปทำลายหลักการเกี่ยวกับความเป็นเจ้าของทรัพย์สินทางปัญญาโดยไม่จำเป็น แต่ปัญหาที่ไม่ควรละเลย คือ การคุ้มครองผู้บริโภคจากการใช้กลยุทธ์ทางธุรกิจที่ไม่เป็นธรรมต่อผู้บริโภค ซึ่งดูเหมือนว่ามาตรการคุ้มครองผู้บริโภคอันเกิดจากกลยุทธ์ดังกล่าวยังไม่แข็งแรงเท่าใดนัก

ศ.ดร. เกรียงศักดิ์ เจริญวงศ์ศักดิ์
นักวิชาการอาวุโส ศูนย์ศึกษาธุรกิจและรัฐบาล มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด
kriengsak@kriengsak.com,?http://www.kriengsak.com